Małoletni świadek, dziecko jako świadek w postępowaniu cywilnym

W pierwszej kolejności należy wyraźnie zaznaczyć, że w przepisach regulujących postępowanie cywilne, wbrew powszechnemu przekonaniu na próżno szukać generalnego zakazu uniemożliwiającego występowanie dziecka jako świadka postępowania. Od razu jednak zwrócić wypada uwagę na treść art. 259 k.p.c., gdzie wskazano, że “świadkami nie mogą być osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń”. Tym samym, jedynie od oceny sądu będzie zależało to, czy stopień rozwoju małoletniego umożliwi mu prawidłowe postrzeganie pewnych faktów. Brak jest zatem dolnej granicy wieku określającej możność wystąpienia dziecka w charakterze świadka.

Uprawnienia małoletniego świadka w procesie cywilnym

Dziecku jako “pełnowartościowemu” świadkowi również przysługuje uprawnienie do odmowy składania zeznań, mające miejsce z uwagi na stopień pokrewieństwa ze stroną, o czym w sposób nieprzewidujący w tym zakresie wyjątków stanowi art. 261 § 1 k.p.c., zgodnie z którym “Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia.”

Warto również zaznaczyć, że pomimo generalnego obowiązku odebrania od świadka przyrzeczenia przed złożeniem przez niego zeznań, nie czyni się tego wobec tych małoletnich, którzy nie ukończyli 17 lat.

Zakazy przesłuchiwania dziecka w sądzie

Co istotne jednak, w sprawach o rozwód, separację, czy unieważnienie małżeństwa, pomimo tego że do dowodu z przesłuchania świadków stosuje się przepisy ogólne regulujące tę instytucję wprowadzono w art. 430 k.p.c. wyraźne obostrzenie, zgodnie z którym “Małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków.” Zakaz ten ma charakter bezwzględny, co oznacza że nie może być on uchylony ani wolą małoletniego, sądu ani samych stron. Warto zwrócić uwagę, że przepis ten stosuje się nie tylko do wspólnych zstępnych stron, ale również wobec zstępnych tylko jednej strony. Powyższe uniemozliwia przesłuchanie małoletnich dzieci rozwodzących się małżonków w sprawie o rozwód.

Na tym jednak regulacja prawna dotycząca poruszanego w artykule zagadnienia nie kończy się. Jest tak, gdyż Konwencja o prawach dziecka, która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 i 527 z późn. zm.) w art. 12 ust. 2 zagwarantowała dziecku możliwość wypowiadania się w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym jego dotyczącym, bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela bądź odpowiedniego organu, zgodnie z zasadami proceduralnymi prawa wewnętrznego.

Czyniąc niejako zadość powyższemu, do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) wprowadzono obowiązek wysłuchania przez sąd małoletniego dziecka w sprawach, które go dotyczą, o czym stanowi treść art. 216 1 k.p.c., zgodnie z którym “sąd w sprawach dotyczących osoby małoletniego dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Wysłuchanie odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Sąd stosownie do okoliczności, rozwoju umysłowego, stanu zdrowia i stopnia dojrzałości dziecka uwzględni jego zdanie i rozsądne życzenia.”

Z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej postępowanie cywilne z 2008 r., można wyciągnąć wniosek, że przepis ten nie dotyczy wszystkich spraw, a jedynie obejmuje swym zakresem ustalenia w przedmiocie praw niemajątkowych małoletniego. Bez wątpienia znajdzie zatem zastosowanie w ramach postępowania dotyczącego władzy rodzicielskiej, w sprawach o rozwód, separację, unieważnienie małżeństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Jednak wysłuchanie takie w sprawach majątkowych nie jest wykluczone, gdyż nie ma w tym zakresie generalnego zakazu. Wszystko zależy zatem od okoliczności sprawy, stopnia rozwoju umysłowego małoletniego, jego stanu zdrowia czy dojrzałości.

Niewątpliwie zatem, za każdym razem to sąd powinien ocenić wcześniej czy dojrzałość dziecka pozwala na zrozumienie problemu oraz czy jego wysłuchaniu nie sprzeciwia się dobro małoletniego. Jak wynika bowiem z powyższego, obowiązek wysłuchania nie ma charakteru bezwzględnego.

Sprawy nieprocesowe z zakresu opieki

Również w sprawach opiekuńczych rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym , zgodnie z treścią art. 576 § 2 k.p.c., a dotyczących “osoby lub majątku dziecka sąd wysłucha dziecko, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia”. Tutaj już zatem wyraźnie wskazano na możliwość wysłuchania małoletniego zarówno w zakresie spraw niemajątkowych jak i majątkowych.