Dziecko jako świadek w postępowaniu karnym

W poprzednim artykule przedstawiona została sytuacja dziecka występującego w charakterze świadka w procesie cywilnym. W ramach kontynuacji przedmiotowego tematu wskazać należy na uwarunkowania prawne dotyczące małoletniego świadka w ramach procedury karnej, określonej w Kodeksie postępowania karnego.

Definicja dziecka

Dzieckiem zgodnie z definicją znajdującą się w Konwencji Praw Dziecka jest każda istota ludzka w wieku poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono pełnoletniość wcześniej.

Wymogi przy przesłuchiwaniu dziecka

O możliwości przesłuchania dziecka w sprawie karnej, zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i sądowym, stanowi już art. 189 k.p.k., wskazujący że “nie odbiera się przyrzeczenia od świadków, którzy nie ukończyli lat 17”. Tym samym nie ulega wątpliwości, że osoby, które nie ukończyły lat 17, mogą być przesłuchiwane w charakterze świadków.

Nie sposób jednocześnie nie odnieść się do treści art. 171 § 3 k.p.k. oraz art. 185a k.p.k. i 185b k.p.k.

Przepis art. 171 § 3 k.p.k. zakłada, że w przesłuchiwaniu osoby, która nie ukończyła 15 lat w miarę możliwości powinni uczestniczyć jej przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie. Tak będzie np. w sprawie o przestępstwo które zarzucone zostało jedynemu rodzicowi lub opiekunowi dziecka, którego było ono świadkiem, czy choćby w sytuacji gdy ustalono, że rodzic lub opiekun nie będą mogli przybyć na przesłuchanie dziecka, a jednocześnie przesłuchanie w późniejszym terminie będzie już niezasadne.

Na gruncie art. 171 § 3 k.p.k., w kontekście dalszej regulacji, tj. art. 185a k.p.k. i 185b k.p.k., a dotyczącej przesłuchania małoletniego w charakterze świadka, nie ma znaczenia czy świadek ten jest jednocześnie pokrzywdzonym, czy też nie. Istotne jest bowiem stworzenie dziecku takich warunków procesowych, aby czuło się ono bezpiecznie, czemu służyć ma obecność bliskiej mu osoby. Jednak co istotne, przesłuchanie takiego świadka przy braku tych osób nie powoduje, samo przez się, dyskwalifikacji tej czynności procesowej. Zeznania takie nie będą mogły stanowić dowodu tylko w wypadku, gdy zostanie wykazane, że zostały złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom wymienionym w art. 171 § 5 (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2008 r., IV KK 381/08, BPK SN 2009, nr 2, s. 54, Prok. i Pr. 2009, nr 7-8, poz. 21).W świetle omawianego zagadnienia szczególnie istotna jest treść art. 185a k.p.k. i 185b k.p.k., w brzmieniu obowiązującym od dnia 27 stycznia 2014 r.

Zgodnie z pierwszym, wskazanym powyżej artykułem ustawy karnej procesowej

“W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego”.

Skład i tryb przesłuchania dziecka

Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa, w którym mają prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego. Na rozprawie głównej natomiast odtwarza się sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania oraz odczytuje protokół przesłuchania. Co istotne jednak w sprawach o przestępstwa wymienione w § 1 art. 185 a k.p.k., małoletniego pokrzywdzonego który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat, przesłuchuje się w przedstawionych powyżej warunkach, wyłącznie wówczas “gdy zachodzi uzasadniona obawa, że przesłuchanie w odmiennych okolicznościach mogłoby wywrzeć negatywny wpływ na jego stan psychiczny”.

Zmiany w prawie dotyczące dzieci jako świadków

Zgodnie z nowym unormowaniem nadanym ustawą nowelizującą z 13 czerwca 2013 r., która weszła w życie w dniu 27 stycznia 2014 r., ten tryb przesłuchania będzie miał znacznie szerszy od poprzedniego zakres podmiotowy, gdyż będzie miał zastosowanie również we wszystkich sprawach o przestępstwa popełnione “z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej„, co nie musi należeć do znamion ustawowych przestępstwa oraz w sprawach o przestępstwa określonych w rozdziale XXIII k.k. “Przestępstwa przeciwko wolności„. Kolejna zmiana polegała na zastąpieniu słów “powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko raz” słowami “przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz„.

Unormowania natomiast art. 185b k.p.k., również po ich nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 13 czerwca 2013 r., dotyczą wyłącznie tego małoletniego występującego w charakterze świadka, który nie jest pokrzywdzonym. I tak ,

“W sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w warunkach określonych w art. 185a § 1-3, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.”

Zgodnie z nowym § 2 art. 185a k.p.k. również świadka niebędącego pokrzywdzonym, który w chwili przesłuchania ukończył 15 lat, zawsze przesłuchuje się w szczególnym trybie, co istotne jednak nie tym określonym w art. 185a § 1-3 k.p.k., lecz w art. 177 § 1a k.p.k., a więc na odległość, w miejscu przebywania świadka, z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Przesłanką podjęcia decyzji o przesłuchaniu takiego świadka w tym trybie jest ustalenie, że “przesłuchanie świadka w zwykłym trybie mogłoby wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny albo oddziaływać krępująco na zeznania świadka”.Na zakończenie wypada wskazać, że w ocenie Sądu Najwyższego normy określone w art. 185a k.p.k. i 185b k.p.k. mają charakter gwarancyjny, zabezpieczający nie interesy procesowe oskarżonego (podejrzanego), ale przede wszystkim małoletniego świadka (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2010 r., IV KK 61/10, BPK SN 2010, nr 5, poz. 1.2.5, s. 13).