Testament – rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci

Jeśli ktoś umrze, zachodzi konieczność rozdzielenia pozostawionego majątku – najczęściej pomiędzy jego bliskich. Możliwe jest to w drodze tzw. dziedziczenia ustawowego (gdy nie ma testamentu) lub testamentowego (gdy jest testament). Ważnie sporządzony testament ma zawsze pierwszeństwo stosowania, co oznacza, że najważniejsza w aspekcie dziedziczenia majątku zmarłego jest jego „ostatnia wola”.

Co to jest testament?

Testament rozumie się w dwojaki sposób: po pierwsze, jest to czynność prawna, przez którą dana osoba określa losy swojego majątku na wypadek śmierci; po drugie, jest to dokument, gdzie zostało zawarte oświadczenie woli zmarłego co do tego jak należy rozdzielić majątek po jego śmierci. Testament jest specyficzną czynnością prawną, gdyż ma charakter mortis causa (czyli właśnie na wypadek śmierci), co oznacza, że w chwili sporządzenia nie wywołuje żadnych skutków. Skutki te bowiem mogą nastąpić tylko w razie śmierci osoby, która sporządziła testament (testatora).

Cechy testamentu

Oprócz tego, że testament ma charakter mortis causa musi on także być czynnością jednostronną (czyli musi być sporządzony przez jedną osobę, nie jest to umowa) oraz odwołalną (co oznacza, że przed śmiercią można go zawsze odwołać i zmienić).

Sporządzanie testamentu jest obwarowane wieloma warunkami formalnymi. Testament sporządzony w sposób sprzeczny z przepisami ustawowymi będzie nieważny. Po pierwsze, rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez testament. Po drugie, prawo polskie nie przewiduje możliwości zawarcia żadnej umowy o przyszły spadek.

Rodzaje testamentów

Testament musi zostać sporządzony w formie przewidzianej prawem oraz z zachowaniem wszystkich przepisów ustawowych. Zgodnie z Kodeksem cywilnym niezachowanie właściwej formy pociąga za sobą nieważność dokonanej czynności – nieważność testamentu.

W polskim prawie przewidziane zostały dwie kategorie testamentów: zwykłe i szczególne. Do testamentów zwykłych zaliczamy: holograficzny, notarialny i allograficzny, zaś do szczególnych testament ustny, sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym oraz wojskowy.

Testamenty zwykłe mogą być sporządzone przez każdą osobę, która ma tzw. zdolność testowania, czyli jest w stanie sporządzić ważny testament. W szczególności wymagane jest, aby dana osoba w chwili sporządzania testamentu była w pełni poczytalna, aby miała ukończone 18 lat, a tym samym posiadała zdolność do czynności prawnych. W przypadku testamentów szczególnych wymagane jest, aby oprócz ogólnych przesłanek spełnione zostały dodatkowe, przewidziane ustawą, np. obawa rychłej śmierci.

Najpopularniejszym rodzajem testamentu i jednocześnie najprostszym do sporządzenia jest testament holograficzny, czyli po prostu własnoręczny. Dla ważności takiego testamentu konieczne jest napisanie go w całości własnoręcznie pismem ręcznym, opatrzenie datą i złożenie podpisu. Nie można zatem napisać go na komputerze, maszynie do pisania, itp. Ponadto, ważne, aby podpis w sposób jednoznaczny identyfikował testatora. Najlepiej, żeby było to imię i nazwisko, ewentualnie samo nazwisko. Problematyczna może okazać się sytuacja, gdy testament zostanie podpisany jedynie parafą. Podpis powinien zostać zamieszczony na samym dole, pod treścią testamentu. Ważne jest także ustalenie daty – podanie jej umożliwi ustalenie czy testator w chwili sporządzania testamentu był do tego uprawniony (np. czy miał odpowiedni wiek). Brak daty co do zasady nie pociąga jednak za sobą nieważności testamentu.

Kolejnym rodzajem testamentu jest testament notarialny.  Jest to wprawdzie forma nieco trudniejsza i nieco bardziej kosztowna i czasochłonna – gdyż w celu jego sporządzenia należy spotkać się z notariuszem oraz zapłacić mu za wykonaną usługę, to jednak jest to też forma o wiele bardziej bezpieczna i pewna. Testament ten sporządza, oczywiście zgodnie z wolą testatora, notariusz w formie aktu notarialnego, a następnie go przechowuje. Udział notariusza minimalizuje ryzyko wystąpienia braków w treści testamentu czy też możliwość jego zakwestionowania.

Testament allograficzny oraz testamenty szczególne mają o wiele mniejsze znaczenie praktyczne i w związku z tym faktem tematyka ta nie będzie analizowana w niniejszym artykule.

Treść testamentu

Wysoki formalizm czynności prawnej jaką jest sporządzenie testamentu skutkuje także tym, że określone elementy muszą się pojawić w jego treści. Właściwie w polskim prawie mamy swobodę testowania – oznacza to, że testator może co do zasady zawrzeć w testamencie dowolne zapisy i swobodnie dysponować swoich majątkiem na wypadek śmierć; jednakże pewne elementy powinny w jego treści znaleźć się zawsze. Przede wszystkim, warunkiem podstawowym ważnego testamentu jest określenie osoby spadkobiercy – do całość lub części spadku można powołać jedną lub kilka osób. Osoba ta (osoby) musi być oznaczona w wyraźnie zindywidualizowany sposób – wskazana wprost z imienia i nazwiska albo w sposób, który jednoznacznie ją określa, np. moja najmłodsza córka. Ponadto, nie ma możliwości powołania spadkobiercy z zastrzeżeniem warunku lub terminu.

Oprócz wskazania osoby spadkobiercy, spadkodawca (testator) może w testamencie wskazać różnorakie rzeczy – np. określić wielkość udziałów jakie przypadną każdemu ze spadkobierców, czy też określone osoby wydziedziczyć (tylko wtedy, gdy zachodzą określone ku temu przesłanki, np. gdy dany członek rodziny w sposób uporczywy nie dopełnia wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych).W testamencie mogą znaleźć się też inne rozrządzenie, takie jak tzw. zapisy. Zapis jest to dyspozycja spadkodawcy, gdzie nakłada on na spadkobiercę albo zapisobiercę obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby. Oprócz tego w testamencie mogą znaleźć się też tzw. polecenia, np. zobowiązanie określonej osoby (np. spadkodawcy) do tego, aby zorganizował ceremonię pogrzebową w określony sposób.

Odwołanie testamentu

Testament można odwołać na trzy sposoby: poprzez sporządzenie nowego testamentu, poprzez zniszczenie starego testamentu lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważności czy też przez dokonanie w samej treści napisanego już testamentu zmian, z których będzie wynikała wola odwołania/zmiany jego pierwotnych postanowień.

Nowy testament musi zostać sporządzony w jednej z form przewidzianych w Kodeksie cywilnym (wyżej wskazane). Oznacza to, że nie ma przeszkód, aby np. testament sporządzony w formie aktu notarialnego został następnie odwołany poprzez sporządzenie testamentu własnoręcznego (holograficznego). Ważne jest, aby w nowym testamencie wyraźnie zaznaczyć, że się odwołuje wcześniejszy. Brak takiego zaznaczenia może spowodować, że zmianie ulegną tylko te postanowienia wcześniejszego testamentu, których nie da się pogodzić z postanowieniami testamentu nowego. Ponadto, jeśli nowy testament jest nieważny (np. nie zostanie podpisany), to wcześniejszy pozostanie w mocy.

O wiele bezpieczniej jest zatem zniszczyć stary testament, np. spalić go i dopiero wtedy sporządzić nowy. Zniszczyć testament musi osobiście spadkodawca.