Wydziedziczenie – instytucja prawa spadkowego.

Wydziedziczenie jest jedną z instytucji prawa spadkowego.

Powołanie do spadku zgodnie z art. 926 § 1 k.c.

Zgodnie z art. 926 § 1 k.c. powołanie do spadku może wynikać z ustawy albo z testamentu. 

Dziedziczenie ustawowe następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy bądź żadna z powołanych osób nie chce być spadkobiercą. Może dotyczyć całości bądź części spadku. Kodeks cywilny wskazuje krąg uprawnionych do spadku oraz kolejność dziedziczenia.

Dziedziczenie testamentowe – różne formy testamentów

Z dziedziczeniem testamentowym z kolei mamy do czynienia w razie sporządzenia przez spadkodawcę testamentu. Art. 949 k.c. przewiduje różne formy testamentów:

1. testamenty zwykłe: własnoręczny, notarialny bądź allograficzny,
2. testamenty szczególne: ustny, podróżny, wojskowy.
   

Wydziedziczenie vs. Testament negatywny

W języku potocznym wydziedziczenie jest bardzo często nieprawidłowo wskazywane – poprzez określenie sytuacji, w której spadkodawca wyłącza spadkobiercę od dziedziczenia mocą testamentu –  testament negatywny. Podczas gdy treścią testamentu negatywnego jest wyłączenie danej osoby należącej do kręgu spadkobierców ustawowych od dziedziczenia ustawowego. Nie zachodzi tu jednak ingerencja w prawo do zachowku. Dopuszczalność sporządzenia testamentu negatywnego nie jest ograniczona warunkami. 

Wydziedziczenie jest z kolei dużo dalej idące. Jest to bowiem rozrządzenie testamentowe, mocą którego spadkodawca pozbawia wskazaną osobę prawa do zachowku. Wydziedziczenie obejmuje dwa skutki: pozbawienie zachowku oraz wyłączenie od dziedziczenia wydziedziczonego spadkobiercy. Zatem nie dochodzi on ani do dziedziczenia, ani nie przysługuje mu roszczenie o zachowek

Przyczyny wydziedziczenia

W art. 1008 k.c. wskazano enumeratywnie krąg spadkobierców, których można wydziedziczyć. Są to zstępni, małżonek oraz rodzice.

Aby dokonać wydziedziczenia, wystarczy by spadkodawca w sposób niebudzący wątpliwości wyraził wolę, aby określona osoba nie uzyskała po jego śmierci jakichkolwiek praw, przy tym przyczyny takiej decyzji muszą być w zgodzie z przesłankami wymienionym w ww. przepisie. Można tego dokonać jedynie w ważnie sporządzonym testamencie. Nie jest przy tym wykluczone, by było jego jedynym postanowieniem. 

Spadkodawca formułując jego treści nie musi posługiwać się terminologią prawniczą. Koniecznym jest jednak, by jego wola oraz przyczyna były zrozumiałe i jednoznaczne.  

Niezwykle istotne jest jednak prawidłowe wskazanie przyczyny wydziedziczenia. Zgodnie z treścią art. 1009 k.c., przyczyna powinna wynikać z testamentu. Nie ma przy tym potrzeby, by spadkodawca szczegółowo opisywał przebieg wydarzeń leżących u podstaw wydziedziczenia, jednak przyczyna musi być na tyle skonkretyzowana, by nie przyjmować jej w sposób dorozumiany. Powtórzenie ustawowego sformułowania zawartego w art. 1008 k.c., bez wskazania konkretnej przyczyny nie będzie wystarczające np. mając na względzie tę z pkt 3 ww. artykułu, należy wskazać jakich dokładnie obowiązków nie dopełnił wobec spadkodawcy. Istotne jest, by podana przyczyna była prawdziwa, to znaczy by określone zdarzenie w rzeczywistości nastąpiło. 

Niewskazanie przyczyny wydziedziczenia skutkuje jego bezskutecznością, choćby nawet przyczyna ta możliwa była do ustalenia za pomocą innych środków dowodowych.

Co ciekawe, bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona z dziedziczenia ustawowego, może jednak domagać się należnego jej zachowku, powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia (vide: postanowienie Sądu Najwyższego, sygn. akt II CSK 574/19 z dnia 28.08.2020 r.)

Spadkodawca jest ograniczony do przyczyn wydziedziczenia wymienionych enumeratywnie w art. 1008 pkt 1–3 k.c. Należą do nich:

1. uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2. dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywe nie dopełnianie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.

Zachowania uprawnionego do zachowku wypełniające przesłanki wydziedziczenia wymienione w art. 1008 pkt 1–3 muszą być świadome oraz objęte jego wolą. Podstawą wydziedziczenia nie może być postępowanie osoby znajdującej się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a także takie zdarzenia, na które uprawniony do zachowku nie miał wpływu lub za które nie ponosi odpowiedzialności.