Darowizna na rzecz małżonków a zachowek

Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Zachowek jest zatem instytucją, która chroni interesy najbliższych spadkodawcy, jeżeli nie otrzymali go w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, powołania do spadku bądź zapisu. Istotną rolę przy jego obliczaniu stanowią darowizny spadkodawcy. Problem pojawia się, gdy taką darowiznę uczyniono na rzecz małżonków do ich majątku wspólnego, a jedno z nich jest uprawnionym albo zobowiązanym z tytułu zachowku.

Zaliczka na poczet zachowku

Z jednej strony darowizny spadkodawcy na rzecz uprawnionego podlegają zaliczeniu na poczet należnego mu zachowku. Co więcej, jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Darowizny a zachowek

Z drugiej strony – przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny, których dokonał spadkodawca. Nie dolicza się jednak do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wyłączeniu podlegają również darowizny uczynione przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych – gdy idzie o zachowek dla zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się zaś darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. W każdym razie wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Darowizna a wspólnota majątkowa

Powyższe zasady brzmią wystarczająco skomplikowanie, a dość dodać, że nie regulują wprost sytuacji, gdy idzie o darowiznę na rzecz małżonków, których łączy ustrój wspólności majątkowej. W orzecznictwie można jednak napotkać na dwa stanowiska, które tę kwestię ułatwiają. Po pierwsze, w sytuacji, gdy spadkodawca uczynił darowiznę na rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, na należny uprawnionemu zachowek zaliczeniu podlega tylko wartość połowy przedmiotu darowizny, jak wskazano w wyroku Sądu Najwyższego w sprawie o sygn. akt: IV CK 158/02 z dnia 30.10.2003 r. (opubl. LEX). Po drugie, jeśli darowizna została dokonana w sytuacji, w której spadkodawca – przed mniej niż dziesięcioma laty przed śmiercią – uczynił darowiznę na rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, przy ustalaniu substratu zachowku należy doliczyć do wartości czystej spadku całość wartości przedmiotu darowizny. Z kolei gdy darowizny dokonano więcej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku, wtedy obliczając zachowek doliczać należy jedynie połowę jej wartości (por. wyr. SN z dnia 18 maja 2017 r. w sprawie o sygn. akt I CSK 512/16, opubl. Legalis),

Powyższe zagadnienia nie wyczerpują problematyki zachowku w kontekście darowizny na rzecz małżonków, ale  z pewnością obrazują złożoność tego tematu. Pamiętać wypada, że roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Przed końcem tego okresu warto poradzić się adwokata, jak dochodzić należnych nam roszczeń!