Zachowek a naruszenie zasad współżycia społecznego.

Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która zabezpiecza interesy najbliższej rodziny spadkodawcy. Służy temu, aby co do zasady pewna grupa spadkobierców ustawowych uzyskała jakąś część majątku spadkowego, niezależnie od testamentu czy innych rozporządzeń spadkodawcy. Czy na prawo do zachowku wpływają zasady współżycia społecznego?

Zastosowanie art. 5 Kodeksu cywilnego w sprawach o zachowek budzi wiele kontrowersji, ponieważ dotyczy sytuacji, w których korzystanie z prawa mogłoby być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Najnowsze orzecznictwo sugeruje, że możliwość ograniczenia lub pozbawienia prawa do zachowku z tego tytułu wymaga starannej analizy relacji między uprawnionym a spadkodawcą. Sądy jednak różnie podchodzą do tej kwestii, co sprawia, że każda sprawa wymaga indywidualnej oceny, zwłaszcza w kontekście skrajnych zachowań uprawnionego.

Orzeczenie Sądu Najwyższego z 2018 r. wprowadziło ograniczenia w stosowaniu art. 5 KC w kontekście zachowku, wskazując, że przepisy o dziedziczeniu powinny być interpretowane restrykcyjnie, a katalog przyczyn wydziedziczenia jest zamknięty. Orzeczenie to może ograniczać możliwość korzystania z art. 5 w sprawach spadkowych, ale nie wyklucza jego użycia w wyjątkowych przypadkach.

Komu należy się zachowek?

Przede wszystkim należy wskazać, komu należy się zachowek. Przepis art. 991 § 1 KC stanowi, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC). W określonych wypadkach można dochodzić zachowku od zapisobiercy windykacyjnego lub obdarowanego (art. 9991 § 1 KC i art. 1000 § 1 KC). 

Kodeks cywilny a zachowek

Sprawa o zachowek to klasyczna sprawa o zapłatę – po obliczeniu należnego zachowku sąd zasądza tym tytułem określoną kwotę. Jako że jest to sprawa cywilna, rozważyć trzeba, czy może znaleźć zastosowanie przy jej rozpoznaniu art. 5 KC, według którego nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Uznanie, że dana osoba naruszyła owe reguły, skutkuje na ogół oddaleniem powództwa w całości bądź w części. Naruszają zasady współżycia społecznego zachowania skrajne i oczywiście niewłaściwe – np. popełnienie na czyjąś szkodę przestępstwa, zerwanie kontaktu z bliską rodziną bez istotnej motywacji, zaniedbanie obowiązku niesienia pomocy starszym. Należy oceniać to na gruncie konkretnej sprawy.

W dawniejszym orzecznictwie ugruntowane było, że art. 5 KC można zastosować w sprawie o zachowek, co będzie skutkować obniżeniem go przez sąd czy nawet pozbawieniem prawa do zachowku w ogóle. Wykształciły się w tej kwestii dwa poglądy. Pierwszy z nich głosi, że okoliczności przemawiające za zastosowaniem art. 5 KC muszą dotyczyć wyłącznie relacji uprawnionego i zobowiązanego do zapłaty zachowku (tak np. wyr. SA w Warszawie z 26 lutego 2019 r., V ACa 1604/17, Legalis). Drugi zaś zakłada, że przyczyną takiego rozstrzygnięcia sądu mogą być wyłącznie okoliczności wynikające z relacji spadkodawca – uprawniony do zachowku (por. wyr. SN z 16 czerwca 2016 r. V CSK 625/15, Legalis). 

Sąd Najwyższy a zachowek

Z kolei w wyroku SN z dnia 28 marca 2018 r. (V CSK 428/17, Legalis) wyrażono zupełnie inny pogląd:

„W art. 928 i 1008 KC uregulowane zostały przypadki ograniczenia zasady ochrony dziedziczenia, wyrażonej w art. 21 ust. 1 Konstytucji RP. Przepisy te mają charakter wyjątku od ogólnej zasady i zawierają zamknięty katalog przypadków, w jakich może dojść do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 928 KC) lub do wydziedziczenia, którego skutkiem jest pozbawienie zachowku (art. 1008 KC). Zastosowanie art. 5 KC oznaczałoby dopuszczenie kolejnej podstawy ograniczenia zasady ochrony dziedziczenia, nieprzewidzianej przez ustawodawcę i prowadziłoby do trwałego pozbawienia udziału w spadku, gwarantowanego w ustawie zasadniczej. Nie można też uznać, że art. 5 KC jest przepisem szczególnym w stosunku do tych przepisów z zakresu prawa spadkowego, które w sposób ściśle określony ograniczają prawo do dziedziczenia bądź do zachowku. Nie bez znaczenia jest również, że art. 5 KC odwołuje się do nieokreślonych pojęć w postaci społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz do zasad współżycia społecznego. Takie nieostre pojęcia wymagają wypełnienia treścią w okolicznościach konkretnej sprawy, podczas gdy katalog określony w art. 928 i 1008 KC jest precyzyjny i zamknięty i już tylko z tej przyczyny nie podlega rozszerzeniu”.

Oznacza to, że jeśli sąd orzekający opowie się za tym powyższym poglądem Sądu Najwyższego, to art. 5 KC nie znajdzie zastosowania w sprawie o zachowek. Praktyka sądów powszechnych jest jednak różna, zwłaszcza że to orzeczenie Sądu Najwyższego jest stosunkowo świeże. Czas pokaże, czy zobowiązani do zapłaty zachowku nie będą mogli na torach postępowania sądowego korzystać z dobrodziejstwa art. 5 Kodeksu Cywilnego.

Podsumowując, kwestie związane z zachowkiem i naruszeniem zasad współżycia społecznego to złożony temat, w którym kluczową rolę odgrywa indywidualna ocena sytuacji. Sądy starannie analizują, czy roszczenie o zachowek nie narusza zasad moralnych, choć stosowanie art. 5 Kodeksu cywilnego w sprawach spadkowych jest ograniczone. Najnowsze orzecznictwo wskazuje na potrzebę ostrożności przy stosowaniu tych przepisów, co wymaga precyzyjnego rozważenia relacji między stronami i ich postępowania. W razie problemów z zachowkiem warto skontaktować się z dobrą kancelarią prawną.