Odpowiedzialność cywilna za czyn własny – zasady ogólne

Odpowiedzialność deliktowa

Odpowiedzialność deliktowa, zwana też odpowiedzialnością z tytułu czynów niedozwolonych obejmuje szereg zdarzeń, które ogólnie można podzielić na cztery grupy:

1. odpowiedzialność za czyn własny (art. 415, 417, 427, 428 i ewentualnie 448 KC);
2. odpowiedzialność za czyn cudzy (art. 427, 429, 430 KC);
3. odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy (art. 431, 433, 434 KC);
4. odpowiedzialność za posługiwanie się elementarnymi siłami przyrody (art. 435, 436 KC).

Odpowiedzialność za czyn własny

Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną przez art. 415 KC kto z winy własnej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Odpowiedzialność ta jest zatem oparta na zasadzie winy. Formuła ta ma na względzie każdy zawiniony czyn człowieka, może się zatem wyrażać w podjęciu określonego działania, jak i w jego zaniechaniu, a także w zawarciu umowy, np. sprzedaż rzeczy cudzej, sprzedaż rzeczy niebezpiecznej dla zdrowia.

Wskazany wyżej przepis formułuje ogólną zasadę odpowiedzialności. Nie ma także wątpliwości, że za czyn zawiniony uchodzić może tylko takie zachowanie człowieka, które jednocześnie jest bezprawne.

Bezprawność

Bezprawność wiąże się z niezgodnością zachowania się sprawcy czynu z porządkiem prawnym. Będzie to nie tylko naruszenie norm wyrażonych przez przepisy prawne, zakazów, nakazów, itp., ale także naruszenie zasad współżycia społecznego. Bezprawność czynu jest to kwalifikacja przedmiotowa. Kodeks Cywilny wskazuje, że bezprawność czynu będzie wyłączona, a zatem sprawca nie poniesie odpowiedzialności, gdy mamy do czynienia z następującymi sytuacjami:

1. obrona konieczna, czyli odparcia bezprawnego i bezpośredniego zamachu na dobro chronione prawem (własne lub cudze);
2. działanie w stanie wyższej konieczności, np. gdy płonie dom;
3. dozwolona samopomoc;
4. zgoda poszkodowanego na określone działanie, np. reguły gry w boksie zezwalające na uszkodzenie ciała drugiego człowieka;
5. wykonywanie własnych praw podmiotowych.

Wina

Wina z kolei odnosi się do podmiotowej strony czynu. Klasa czynów zawinionych mieści się zatem w klasie czynów bezprawnych. W Kodeksie cywilnym nie umieszczono definicji winy, jednakże powszechnie przyjmuje się, że przez winę należy rozumieć decyzję człowieka odnoszącą się do podjętego przez niego bezprawnego czynu (także zaniechania). Winę może ponosić jedynie człowiek działający z odpowiednim rozeznaniem, czyli poczytalny oraz dojrzały psychicznie. W KC wskazano zatem, że sprawcy szkody nie można przypisać winy, gdy był niepoczytalny (art. 425 KC) czy też nie osiągnął określonego wieku (13 lat – art. 426 KC). Wina może być ponadto umyślna lub nieumyślna. Przy winie umyślnej sprawca chce przez swoje bezprawne zachowanie wyrządzić drugiemu szkodę albo co najmniej świadomie godzi się na to. Wina nieumyślna wiąże się z pojęciem niedbalstwa. W prawie cywilnym oznacza to niedołożenie wymaganej staranności. Zgodnie z art. 355 KC należy zachować staranność w stosunkach prawnych danego rodzaju. Z niedbalstwem będziemy zatem mieli do czynienia wtedy, gdy sprawca zachował się w sposób odbiegający od wzorcowego modelu, np. kierowca samochodu przestrzegający ogólnie ustalonych przepisów prawa drogowego.

Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej

Aby uzyskać odszkodowanie trzeba udowodnić następujące okoliczności:

1. wystąpienie określonego zdarzenia – zaistnienie szkody;
2. niedozwolony czyn sprawcy;
3. winę własną sprawcy;
4. adekwatny związek przyczynowy między szkodą a zdarzeniem, które wystąpiło (chodzi o to, że szkoda musi być następstwem danego zdarzenia a nie jakiegokolwiek innego, innymi słowy trzeba udowodnić, że gdyby określone zdarzenie nie nastąpiło nie byłoby też szkody).

Szkoda może być majątkowa i niemajątkowa. Do szkody majątkowej zalicza się stratę i utracone korzyści. W każdej sprawie będzie to badane przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności. Strata to rzeczywiste uszczuplenie majątku pokrzywdzonego, z kolei utracone korzyści to skutek zdarzenia polegający na tym, że majątek pokrzywdzonego nie wzrósł tak jak miałoby to miejsce w przypadku, gdyby do danego zdarzenia nie doszło. Przykładowo uszkodzenie czyjegoś samochodu wiąże się z kosztami naprawy, itp., jest to zatem rzeczywiste uszczuplenie majątku pokrzywdzonego. Jeśli jednak jest on dodatkowo taksówkarzem, to zdarzenie to naraża go także na utratę zarobku, który by uzyskał, gdyby normalnie pracował – wtedy sprawca będzie zobowiązany do zapłaty zarówno rzeczywistej wartości szkody, jak i tego, co taksówkarz mógł zarobić, gdyby samochód był sprawny.

Szkoda niemajątkowa ma odmienny charakter i zwana jest najczęściej krzywdą. O ile za szkodę majątkową służy odszkodowanie, o tyle za krzywdę możemy liczyć na uzyskanie zadośćuczynienia. Szkodę majątkową da się z reguły dość łatwo wycenić w pieniądzu, z kolei w przypadku krzywdy zależeć to będzie w dużej mierze od uznania sądu. Krzywda z natury jest bowiem niewymierna w pieniądzu, np. utrata wzroku, oszpecenie twarzy.

Podsumowując zatem, jeśli poszkodowany będzie chciał udowodnić wyrządzenie szkody będzie musiał wskazać na działanie lub zaniechanie sprawcy, który naruszył jego dobro, wykazać winę własną sprawcy oraz wskazać na istnienie adekwatnego związku przyczynowego między zdarzeniem a szkodą. Dopiero łączne wykazanie zaistnienia wszystkich wskazanych przesłanek spowoduje, że osoba poszkodowana otrzyma odszkodowanie czy też zadośćuczynienie.

Warto jeszcze na koniec wspomnieć, że roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym przypadku roszczenie przedawnia się z upływem 10 lat od dnia w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Ponadto, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat 20 od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jeśli zatem poszkodowany po upływie wskazanych terminów będzie chciał dochodzić odszkodowanie, sprawca będzie mógł skutecznie podnieść zarzut przedawnienia i uwolni się od poniesienia odpowiedzialności.