Potrącenie w „Nowym procesie cywilnym”

Instytucja potrącenia w istotny sposób potrafi ułatwić wzajemne rozliczenia. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Nowe przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, które weszły w życie dnia 07.11.2019 r., znacznie ograniczają użycie potrącenia w postępowaniu cywilnym.

Wierzytelność pozwanego

Po pierwsze, art. 203¹ § 1 KPC stanowi, że  podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Przykładowo, mowa o sytuacji, gdy powód dochodzi zapłaty od pozwanego zaległego czynszu najmu, zaś pozwany zgłosi zarzut potrącenia, ponieważ domaga się od powoda zwrotu kaucji, którą złożył przy zawarciu umowy. Jeśli nie zostanie spełniony obowiązek pochodzenia obu wierzytelności z tego samego stosunku prawnego, a nie zajdą powyższe wyjątki (niesporność bądź owo uprawdopodobnienie), to wówczas taki zarzut potrącenia będzie nieskuteczny.

Podniesienie zarzutu potrącenia

Po drugie, § 2 tego artykułu głosi, że pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna. Z kolei według § 3 – zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym, do którego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat. Takie obostrzenie czasowe i formalne omawianego zarzutu ma istotnie ograniczyć przewlekanie procesów przez badanie wątków niezwiązanych z roszczeniem głównym. Pamiętać należy, że jeżeli pismo procesowe nie może otrzymać prawidłowego biegu wskutek niezachowania warunków formalnych, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia go w terminie tygodniowym (art. 130 § 1 KPC). Po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie. Pismo zwrócone nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma procesowego do sądu (art. 130 § 2 KPC).

Pozbawienie tytułu wykonawczego

Po trzecie,  w literaturze zauważono, że takie obostrzenie potrącenia w procesie może prowadzić do sytuacji, gdy dojdzie do zasądzenia zgodnie z żądaniem pozwu, chociaż faktycznie pozwanemu służyła jakaś inna, potrącalna wierzytelność względem powoda. Dlatego też zmienił się art. 840 § 1 pkt 2 KPC i aktualnie dłużnik może  oprzeć powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenie również na zarzucie potrącenia. Przed nowelizacją w orzecznictwie podnoszono bowiem, że

„W sprawie tego rodzaju wierzyciel nie może także dokonać potrącenia, gdyż powód nie dochodzi w niej świadczenia, z którym świadczenie wierzyciela mogłoby być skompensowane. Brak jest więc przesłanek potrącenia przewidzianych w art. 498 § 1 KC”

(wyr. SN z 17.1.1974 r., III CRN 377/73, Legalis; por. K. Flaga-Gieruszyńska [w:] Art. 840 KPC Zieliński 2019, wyd. 10, Legalis; J. Górowski [w:] Art. 2031 KPC T. I red. Marciniak 2019, wyd. 1).

Po czwarte, nawiasem dodać trzeba, że w postępowaniu nakazowym zmieniono art. 493 § 3 KPC, który aktualnie nie stanowi już, że  do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485 KPC. Marna to jednak pociecha, ponieważ obecne przepisy wystarczająco mocno ograniczają możliwość wykorzystania potrącenia w procesie i jest to – dla prawniczego laika – ewidentnie skomplikowane zagadnienie. W razie problemów warto zgłosić się o poradę prawną do adwokata.