Zastępcze wykonanie czynności

Droga do skutecznego zaspokojenia roszczenia bywa kręta. Wyegzekwowanie od dłużnika określonego zachowania jest często znacznie utrudnione, a nawet wygrany proces nie jest w stanie tego zagwarantować. Warto zatem skorzystać z instytucji tzw. zastępczego wykonania czynności, której zastosowanie jest szerokie.

            Zgodnie z art. 480 § 1 KC w razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania czynienia, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika. Z kolei § 2 tego artykułu głosi, że jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Owe regulacje dotyczą czynności faktycznych – a nie prawnych. Nie można z użyciem tego przepisu np. zawrzeć umowy wbrew woli drugiej strony. Do tego służą innego rodzaju unormowania – np. zastępczego oświadczenia woli z art. 64 KC.

Stosunki zobowiązaniowe

            Przepis ten tyczy się szeroko rozumianych stosunków zobowiązaniowych – w tym kontraktowych i prawnorzeczowych, ale również wynikających z ochrony dóbr osobistych (por. wyr. SN: z 28.3.2017 r., II CNP 30/16, Legalis; z 23.5.2013 r., I CSK 531/12, Legalis). Co jednak ważne, jeżeli przyjmujący zamówienie nie usunął skutecznie wad dzieła w wyznaczonym terminie (art. 637 § 1 KC), zamawiający nie może żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie z mocy art. 480 § 1 KC (uchw. SN  z dnia 15 lutego 2002 r., III CZP 86/01, LEX).

Postępowanie w trybie procesowym

Upoważnienia wierzycielowi, zgodnie z powyższymi regulacjami, ma udzielić sąd w konstytutywnym wyroku. Konieczne jest zatem wszczęcie postępowania w trybie procesowym. Sąd w wyroku powinien wskazać, że wykonanie zastępcze następuje na koszt dłużnika. Zgodnie zaś z art. 480 § 3 KC, w wypadkach nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Ta samopomoc wierzyciela musi być jednak wyważona. Jeśli nie dowiedzie, że zaistniał wypadek nagły, wówczas straci możliwość dochodzenia zwrotu kosztów swojego działania od dłużnika i naraża się przy tym na ewentualną odpowiedzialność odszkodowawczą. Nie wyklucza to jednak po jego stronie dochodzenia odszkodowania tytułem zwłoki dłużnika (por. T. Szanciło, [w:] KC. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2019, s. 1103).

Refundacja kosztów

Uzyskanie upoważnienia ze strony sądu może jednak nie być w pełni satysfakcjonujące. Refundacja kosztów wykonania zastępczego – gdy dłużnik nie uczyni tego dobrowolnie – może zasadniczo nastąpić dopiero w odrębnym postępowaniu w sprawie o zapłatę. Wierzyciel, ponad owe koszty, ma prawo dochodzić od dłużnika również zapłaty odszkodowania (por. T. Szanciło, op. cit., s. 1104-1105). Problematyczność takiego rozwiązania została dostrzeżona w orzecznictwie.

Zgodnie z art. 1049 § 1 KPC, jeżeli w samym tytule egzekucyjnym nie postanowiono, że w razie niewykonania przez dłużnika w wyznaczonym terminie czynności, którą może wykonać także inna osoba, wierzyciel będzie umocowany do wykonania tej czynności na koszt dłużnika – sąd, w którego okręgu czynność ma być wykonana, na wniosek wierzyciela w ezwie dłużnika do jej wykonania w wyznaczonym terminie, a po bezskutecznym upływie terminu udzieli wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika. Na żądanie wierzyciela sąd przyzna mu sumę potrzebną do wykonania czynności. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Owego przepisu nie stosuje się jednak do czynności polegających na świadczeniu rzeczy oznaczonych co do tożsamości (art. 1049 § 2 KPC).

Jest to instytucja inna, niż zastępcze wykonanie czynności z art. 480 § 1 KC, ponieważ jej zastosowanie aktualizuje się w razie wystąpienia z pozwem o zobowiązanie dłużnika do dokonania określonej czynności – np. przeproszenia za naruszenie dóbr osobistych. Dosłowne brzmienie obydwu przepisów (art. 480 § 1 KC i art. 1049 § 1 KPC) wyklucza żądanie w jednym pozwie jednoczesnego upoważnienia do zastępczego wykonania czynności oraz udzielenia wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika. W dawniejszym piśmiennictwie wskazywano przy tym, że skorzystanie z trybu z art. 480 § 1 KC w ogóle wyłącza możliwość posłużenia się art. 1049 § 1 KPC.

Linia orzecznicza Sądu Najwyższego

Aktualnie jednak linia orzecznicza się zmieniła. Jak podkreślił SN w uchwale z dnia 17.02.2016 r. (III CZP 106/15, LEX),

„niewątpliwie wierzyciel nie może żądać zarówno wykonania przez dłużnika zobowiązania czynienia jak i upoważnienia do wykonania zastępczego na podstawie art. 480 § 1 KC, jednak nie narusza tej zasady żądanie w jednym pozwie zobowiązania dłużnika do określonego działania i alternatywne żądanie upoważnienia wierzyciela do wykonania zastępczego w razie niewykonania przez dłużnika jego zobowiązania w terminie. Tak sformułowane roszczenie pozwala sądowi w jednym procesie ustalić istnienie zobowiązania dłużnika do określonego działania i nakazać mu jego wykonanie w sposób wskazany w wyroku i w wyznaczonym terminie po jego uprawomocnieniu się oraz jednocześnie upoważnić wierzyciela do wykonania zastępczego w razie zaistniałej zwłoki dłużnika w wykonaniu obowiązku nałożonego nań tym wyrokiem. Jeżeli dłużnik wykona nakazane świadczenie zgodnie z wyrokiem w zakreślonym terminie, nie powstanie w ogóle uprawnienie wierzyciela do zastępczego wykonania przyznane w tym samym wyroku. Natomiast niewykonanie przez dłużnika zobowiązania w terminie spowoduje jego zwłokę i dopiero od tej chwili wierzyciel będzie mógł realizować przyznane mu przez sąd uprawnienie do zastępczego wykonania zobowiązania dłużnika”.

W konsekwencji wierzyciel, który w postępowaniu sądowym otrzymał upoważnienie do wykonania czynności na koszt dłużnika (art. 480 § 1 KC), może – na podstawie art. 1049 § 1 zd. drugie KPC – żądać przyznania mu przez sąd sumy potrzebnej do wykonania tej czynności. Postanowienie, mocą którego sąd przyznał wierzycielowi od dłużnika sumę potrzebną do wykonania czynności, stanowi po uprawomocnieniu się tytuł egzekucyjny, który po opatrzeniu klauzulą wykonalności jest podstawą egzekucji mającej na celu uzyskanie od dłużnika tej sumy, co może znacznie ułatwić i przyspieszyć skuteczną ochronę interesów wierzycielskich (por. M. Krakowiak, komentarz do art. 1049 KPC [w:] KPC. Tom II. Komentarz. Art. 730-1217. Wyd. 3, red. J. Jankowski, Warszawa 2019, Legalis).

Okazuje się zatem, że już na etapie formułowania żądań pozwu można znacznie ułatwić sobie późniejszą egzekucję orzeczenia sądowego, o ile zna się meandry postępowania cywilnego.