Jakie mogą być przyczyny wydziedziczenia?

Art. 1008 k.c. zawiera katalog zamknięty przyczyn wydziedziczenia. Oznacza to, że spadkodawca nie może tego dokonać z innych powodów, niż wskazane w powyższym artykule. Wydziedziczenie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy wskazana zostanie co najmniej jedna z przyczyn wymienionych w tym przepisie. Przyczyna wydziedziczenia musi jednak wystąpić w rzeczywistości, a zachowanie spadkobiercy świadome i objęte jego wolą. Nie należą do nich zachowania osoby znajdującej się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a także takie zdarzenia, na które uprawniony do zachowku nie miał wpływu lub za które nie ponosi odpowiedzialności. Poniżej w sposób szczegółowy zostanie omówiona każda z przesłanek wydziedziczenia.

1. Postępowanie wbrew woli spadkodawcy, uporczywe i w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego 

Zachowania uprawnionego muszą nastąpić przed wydziedziczeniem. Nie muszą jednak trwać w jego momencie. 

Koniecznym jest, by zostały spełnione trzy warunki – sprzeczność zachowania z zasadami współżycia społecznego, jego uporczywość, dezaprobata ze strony spadkodawcy. 

Postępowaniem sprzeciwiającym się woli spadkodawcy, jest takie zachowanie, które narusza zasady uznawane przez spadkodawcę. Nie chodzi przy tym, o wartości wyznawane w dniu sporządzenia testamentu, lecz o kontekst całego życia testatora. Z drugiej strony relewantne jest tylko takie naruszenie, które sprzeciwia się ogólnym, obiektywnie ocenianym zasadom współżycia społecznego. O tym, co jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, decyduje sąd. (vide: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30.06.2021 r., I ACa 505/20).

2. Dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci

Przy tej przesłance ocena czy doszło do popełnienia umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci dokonuje się przy uwzględnieniu właściwych przepisów prawa karnego. Co jednak bardzo ciekawe, sąd cywilny jest tu uprawniony do dokonania oceny kwestii czy przedmiotowe przestępstwo zostało popełnione. Nie jest niezbędna prawomocność wyroku karnego. Jednakże zgodnie z art. 11 k.p.c., prawomocny wyrok skazujący jest już wiążący dla sądu w postępowaniu cywilnym. Należy jednak zwrócić uwagę, że dotyczy to wyroków skazujących, do których już nie zaliczają się np. wyroki warunkowo umarzające postępowanie.

Przestępstwo musi być popełnione w sposób umyślny. Zaburzenia psychiczne wyłączające poczytalność, zwłaszcza w przypadku choroby psychicznej, demencji starczej itp., wyłączają możliwość skutecznego wydziedziczenia. Pokrzywdzonym może być zarówno spadkodawca, jak i osoba mu najbliższa. O więzach spadkodawcy z daną osobą rozstrzyga się na podstawie okoliczności konkretnej sprawy.

Jak orzekł Sąd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 24.06.2019 r., sygn. akt V ACa 500/18

„Jeżeli ktoś podnosi, że wnioskodawca został wydziedziczony, powinien to udowodnić, tzn. nie tylko przedstawić ważny testament, w którym wydziedziczenie jest zawarte, ale i wykazać prawdziwość podstawy wydziedziczenia. Przykładowo, jeśli chodzi o podstawę z art. 1008 pkt 2, powinien wykazać wszystkie przesłanki warunkujące możliwość wydziedziczenia, czyli nie tylko fakt popełnienia określonego przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub osobie najbliższej, ale i umyślność, poczytalność itd. Sąd nie powinien zastępować woli zmarłego i przy zastosowaniu art. 5 k.c. wywodzić ze stosunków spadkobiercy ustawowego ze spadkodawcą wniosków, które prowadziłyby do takiego samego skutku, jakby wydziedziczenie nastąpiło”

3. Uporczywe niedopełnie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Zachowanie takie, tak jak w pkt 1, musi cechować się uporczywością.

Do obowiązków rodzinnych mogą należeć te wynikające z przepisów prawa (np. obowiązek alimentacyjny) jak i społeczne lub moralne (np. obowiązek opieki nad osobą starszą czy chorą). Mogą również dotyczyć obowiązków majątkowych jak i niemajątkowych (np. obowiązek wierności małżeńskiej, obowiązek wspierania pomiędzy rodzicami a dziećmi). Z kolei ich niedopełnianie względem spadkodawcy może przejawiać się w działaniu albo zaniechaniu.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30.06.2021 r., sygn. akt ACa 505/20

„Obowiązki rodzinne, o których mowa w art. 1008 pkt 3 obejmują nie tylko obowiązek alimentacyjny, lecz również m.in. obowiązek pomocy lub pieczy w związku ze stanem zdrowia, starością lub innymi trudnościami życiowymi. Należy do nich także dbałość o zdrowie psychiczne i fizyczne rodziców, zapewnienie im życia w takich warunkach, aby nie musieli dla ochrony dorosłego dziecka nagminnie odpowiadać za skutki jego negatywnych, obiektywnie społecznie potępianych zachowań”.

Przy czym należy tu zwrócić uwagę na wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 11.09.2018 r., sygn. akt I ACa 612/17

„Uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych nie jest nieutrzymywanie kontaktów pomiędzy spadkobiercą i spadkodawcą, jeżeli wynika to z postawy samego spadkodawcy. Dla wystąpienia podstawy wydziedziczenia przewidzianej w art. 1008 pkt 3 k.c. długotrwałe niedopełnienie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy musi być spowodowane okolicznościami leżącymi po stronie samego spadkodawcy. W przypadku rażących i ewidentnych przejawów niewywiązywania się przez spadkobiercę z podstawowych obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy nie budzi wątpliwości istnienie podstawy wydziedziczenia, o tyle w przypadkach niejednoznacznych ocena prawna postępowania spadkobiercy pozostawiona została sądowi orzekającemu w kontekście całokształtu okoliczności sprawy. W szczególności brak utrzymywania bliskich relacji osobistych pomiędzy wydziedziczonym spadkobiercą i spadkodawcą podlegał będzie innej ocenie moralnej wtedy, gdy wynikał z postawy tego spadkobiercy, innej zaś, jeśli spowodowany był postępowaniem spadkodawcy”

Po więcej informacji dotyczących prawa spadkowego zapraszamy do reszty naszego bloga oraz do kontaktu z Kancelarią Łukowicz.